Een orgel kan wel wat hebben

In tegenstelling tot de kerken, die ondanks hun robuuste voorkomen schade lijden door de aardbevingen, kan een orgel wel wat hebben. De kast is gemaakt van hout en de pijpen staan er los in. Daardoor beweegt een orgel mee als de aarde beeft en raakt het niet beschadigd. Waar het niet tegen kan, zijn vocht, stof en temperatuurwisselingen. Veel kerken worden, zelfs als ze alleen op hoogtijdagen worden gebruikt, op temperatuur gehouden vanwege het orgel. Er zijn in de provincie Groningen dan ook heel wat prachtexemplaren. Onder andere van beroemde orgelbouwers als Schnitger (17e eeuw), Hinsz (18e eeuw), Freytag en Van Oeckelen (beide 18e en 19e eeuw).

Eén van die Freytag-orgels staat in de hervormde kerk van Oostwold, waar bevingen in 2020 het pleister van het plafond trilden. De kerk meldde dit bij de Tijdelijke Commissie Mijnbouwschade Groningen (TCMG, de voorloper van het IMG), die een acuut onveilige situatie (AOS) constateerde. Er zat niks anders op dan de kerk te sluiten en grondig te herstellen. Aan Ingrid Noack-Kirschner van Orgelmakerij van der Putten de taak om het orgel veilig te stellen.

“We konden geen steiger op het orgelbalkon plaatsen, dus moesten we de versiering er voorzichtig af takelen”, herinnert ze zich. “Dat was even spannend. Daarna tilden we de pijpen eruit. Vervolgens pakten we het orgel secuur in om te voorkomen dat er stof of vocht in kwam. Stof krijg je nog wel weg, maar vocht kan het binnenwerk beschadigen doordat hout uitzet als het vochtig wordt. Dan kan er van alles uit z’n verband worden geduwd. Of er ontstaan spleten als het hout te droog wordt. Dat is desastreus voor de mechaniek van het instrument.

Voor het inpakken van het orgel gebruikten we damp-open folie. Vocht kan daar niet in, maar wel uit. In de kast van het orgel plaatsten we vochtvreters, die het overtollige vocht opnemen en schimmel voorkomen. Toen de werkzaamheden aan de kerk klaar waren, zetten we het orgel weer in elkaar. We maakten meteen van de gelegenheid gebruik om reparaties uit te voeren. Het klinkt nu weer prachtig.”

Jehudi Esenkbrink van Mense Ruiter Orgelmakers & Van Rossum Orgelbouw, was onder andere betrokken bij de herstel- en restauratiewerkzaamheden in de kerk van Huizinge. Dat heeft maar liefst twee orgels: een indrukwekkend 19e eeuws exemplaar en een eenvoudig koororgeltje. “We legden dekens over de scherpe delen en pakten de orgels in met stevig plastic. Daar overheen kwam zeil, ter verzwaring. We schroefden het plastic met latten aan de vloer zodat het geheel luchtdicht was. Om de luchtkwaliteit op peil te houden, sloten we een kist met daarin een ventilator aan op het ingepakte orgel. Gedurende de herstelwerkzaamheden aan de kerk blies die frisse, gefilterde lucht naar binnen.”

Je kunt deze methode gerust beproefd noemen. “Ik denk dat we de afgelopen tien jaar al wel honderd Groningse orgels hebben ingepakt”, zegt Esenkbrink. “Sommige zelfs meerdere keren. De vijf ventilatiekisten die we hebben, zijn continu in gebruik.”

Aardbevingsschade aan een orgel is hij nog niet tegengekomen. “Maar toen het Van Oeckelen-orgel na de sloop van de kerk van Garsthuizen in 2019 naar Oldenzijl verhuisde, kregen we het verzoek om dit uit voorzorg te versterken. Omdat het gerestaureerd werd, kon dat in één moeite door. We maakten metalen ringen om de voorste pijpen, zodat ze bij hevige trillingen niet uit het orgel vallen. Verder plaatsten we metalen beugels die de voor- en achterkant van het orgel met elkaar verbinden. En om de gewichten op de blaasbalg timmerden we een bekisting zodat ze bij een hevige schok niet vallen.”

Wie deze en andere magnifieke orgels in al hun glorie wil zien en horen, is van harte welkom op zaterdag 10 mei 2025. Dan is het Orgeldag Noord-Nederland en openen bijna honderd kerken in de drie noordelijke provincies hun deuren voor orgelliefhebbers én organisten. Professionals en amateurs kunnen zich van tevoren inschrijven om de orgels te bespelen. Als u geluk heeft, zit er een topper achter het klavier. Zo niet: oordopjes mee!