Schilderingen redden met een minibeitel

Metalen buizen en houten planken, waar je ook kijkt. Van de stoffige stenen vloer tot net onder de hoge, sierlijke gewelven. Van het zorgvuldig ingepakte orgel aan de ene, tot het begin van het koor aan de andere kant, tientallen meters verderop. Een kerk vol steigers. Het is een indrukwekkend gezicht.

Haast even indrukwekkend als de Mariakerk zónder steigers. Al bijna 750 jaar is deze kerk de blikvanger van het Noord-Groningse dorp ’t Zandt. Prettig doorleefd van buiten en stralend van binnen, met baksteenrode bogen, nissen en andere in het oog springende versieringen. Maar het zijn vooral de middeleeuwse muurschilderingen die de kerk wat extra’s geven. Afbeeldingen van Bijbelse taferelen, van heiligen, engelen en demonische beesten. Allemaal eeuwenoud en onmiskenbaar in andere tijden geschilderd. Van de eenvoudige tekeningen uit de 13e eeuw naar fraaie, meer gedetailleerde afbeeldingen uit de 16e eeuw.

Kunst met aanzienlijke historische waarde, die pas in de jaren zestig van de vorige eeuw werd herontdekt achter het pleisterwerk. "Zoveel plekken zijn er niet in Nederland waar we nog zulke oude muurschilderingen hebben", vertelt restaurateur Aafje Bouwhuis. Samen met restaurateur Nanon Journee specialiseert zij zich, onder de naam OUOU, in het conserveren van middeleeuwse schilderingen.

En dat is ook precies waarom zij hier nu op de steigers staan. Want verspreid door de Mariakerk zijn in de afgelopen jaren 149 scheuren ontdekt. Van haast onzichtbare haarscheurtjes tot grote gaten. En sommige daarvan lopen recht door de middeleeuwse schilderingen heen. Bijvoorbeeld door een serie griezelige tekeningen die Het Laatste Oordeel uitbeelden.

De Mariakerk is wel wat gewend. Het gebouw doorstond stormen, overstromingen, oorlogen en de tijd zelf, ook omdat de omgeving er zuinig op was. Maar de aardbevingen van de laatste decennia vormen een nieuwe bedreiging. De stabiliteit van het gebouw is niet direct in gevaar, de historische en culturele schatten wel.

En dat is ook precies waarom zij hier nu op de steigers staan. Want verspreid door de Mariakerk zijn in de afgelopen jaren 149 scheuren ontdekt. Van haast onzichtbare haarscheurtjes tot grote gaten. En sommige daarvan lopen recht door de middeleeuwse schilderingen heen. Bijvoorbeeld door een serie griezelige tekeningen die Het Laatste Oordeel uitbeelden.

De Mariakerk is wel wat gewend. Het gebouw doorstond stormen, overstromingen, oorlogen en de tijd zelf, ook omdat de omgeving er zuinig op was. Maar de aardbevingen van de laatste decennia vormen een nieuwe bedreiging. De stabiliteit van het gebouw is niet direct in gevaar, de historische en culturele schatten wel.

Het draaide in de basis om vertrouwen, zegt hij. "Ik denk dat het IMG vreesde dat we met het geld de oude glorie van deze gebouwen wilden terugbrengen. Maar als monumentenzorger doe je het liefst helemaal niks aan het gebouw. Iets wat zo oud is, daar moet je van afblijven. Hoe nauwkeurig je ook werkt, er gaat altijd materiaal verloren. Maar áls we er iets aan moeten doen, dan willen we het goed doen. Dan willen wij zelf kunnen kiezen welk bedrijf de restauratie doet. Ik begrijp best dat dit voor het IMG moeilijk was. Mijnbouwschade is ook zo’n ontzettend ingewikkeld juridisch dossier. Maar gelukkig zijn ze ons uiteindelijk gaan begrijpen. En vertrouwen."

Inmiddels is er een convenant tussen het IMG en Groninger Kerken waarin afspraken zijn gemaakt over schademelding en -afhandeling. Daardoor verloopt de schadeafhandeling nu soepeler dan bij veel van Jurs eerdere kerkdossiers. Zo was het geen probleem om, nu die door het IMG bekostigde steigers er toch staan, ook wat ander, niet-bevingsgerelateerd onderhoud uit te voeren. En kostte het weinig moeite meer om OUOU in te schakelen voor deze klus.

Samen met enkele andere door OUOU ingehuurde restaurateurs werken Aafje en Nanon nu dag in dag uit, van april 2023 tot januari 2024, aan het herstellen van de schade aan de kerk. Ze zetten het pleisterwerk vast waar het los is gaan zitten, vullen de scheuren en schilderen de gevulde delen zodanig dat de oude wonden met het blote oog niet meer te zien zijn.

Van de schilderingen zelf blijven ze af. "Veel mensen denken dat we als restaurateurs vooral met een kwastje bezig zijn", zegt Aafje. "Dat we bij een beschadigde afbeelding het verloren been er weer even aan vast schilderen. Maar dat druist tegen alle regels van conserveren in. Dan verliest de schildering zijn authenticiteit. Wij concentreren ons op de ondergrond. Op het metselwerk en de lagen achter de schilderingen. Door de ondergrond te herstellen, te zorgen dat het pleisterwerk niet loslaat bijvoorbeeld, kunnen we de levensduur van die afbeeldingen verlengen."

Om die ondergrond te ‘voeden’, spuiten Aafje en haar collega’s met injectienaalden mortel, een kalktype, in de scheuren. Hierbij maken ze gebruik van een eeuwenoude techniek, die waarschijnlijk ook bij de bouw van de Mariakerk is toegepast. Ze scheppen nat zand over ongebluste kalk, wat een bijzonder chemisch proces op gang brengt.

Aafje: "We hopen dat dit materiaal nog beter bindt met de rest van het gebouw. Bovendien is dit type mortel een stuk flexibeler dan bijvoorbeeld cement. En dat is een voordeel in een bevingsgevoelig gebied. De hoop is dat het zich kan herstellen als het lostrilt."

Om de scheuren goed te kunnen vullen, en dus niet alleen de zichtbare littekens weg te werken, is het nodig om de ontstane gaten eerst verder uit te hakken. Zodat je ook de binnenste scheuren goed kunt bereiken. "Maar de Mariakerk heeft een enorme geschiedenis van decoratieve afwerklagen", vertelt Aafje. "Op sommige plekken zijn wel drie verschillende lagen over elkaar aangebracht. We weten nooit wat we tegenkomen. Het is een geweldig boeiende puzzel."

In het koor, het uiteinde van de kerk, zijn de sporen van de aardbevingen inmiddels alweer helemaal uitgewist. Begin 2024 is ook de rest gereed. De verwachting is dat de schilderingen dan weer decennia beschermd zijn. Maar een garantie kan Aafje niet geven. "Er kan altijd iets gebeuren. Dit is een gebouw, geen museumstuk. Maar dat maakt deze plek juist zo bijzonder."